Amerikaanse droom is niet zo vrolijk  

De Drents-Duitse tentoonstelling ‘The American Dream’ toont de mogelijkheden, maar vooral de schaduwkanten van naoorlogs Amerika. Het is voor het eerst dat zoveel werken uit die periode van overzee in Europa te zien zijn.

De argeloze bezoeker van de tentoonstelling zal toch wel even van zijn à propos zijn als hij in een hoekje van het Drents Museum de sculptuur aantreft van een laveloze vrouw, liggend in de goot. Het hyperrealistische, en nogal opzienbarende kunstwerk van Duane Hanson is getiteld 'Derelict woman' (Verlaten vrouw). "Als er geen lijntje voor gespannen was, zou je inderdaad denken dat het echt is," vertelt Annemiek Rens, conservator van het Drents Museum. "Mijn collega's schrokken er van. Ik ben benieuwd naar de reacties van het publiek."

Het moge duidelijk zijn: het realisme staat centraal in deze expositie over de Amerikaanse naoorlogse kunst. Na de Tweede Wereldoorlog verschuift het centrum van de cultuurwereld van Parijs naar New York. De tentoonstelling The American Dream toont zowel de onbegrensde mogelijkheden van die periode, als ook de schaduwkanten: het toegenomen egoïsme en de sociale uitsluiting van de zwakkeren in de maatschappij. De tentoonstelling geeft zo een fraaie inkijk in het culturele en maatschappelijke leven in de VS tussen 1945 en nu.

Een dergelijk omvangrijke tentoonstelling over deze periode was er niet nog eerder in Europa. Bijzonder is ook dat de collectie van de schilderijen, werken op papier, foto's en sculpturen zijn verdeeld over twee locaties: het Drents Museum van Assen en de Kunsthalle Emden. "Je ziet wel vaker dat een expositie een reis maakt van het ene museum naar het andere, maar zoals nu is het nog niet eerder gedaan," zegt Rens. "Voor ons is het ook interessant om te ontdekken of we zo meer Duitse bezoekers kunnen trekken. Andersom geldt dat natuurlijk ook voor de Kunsthalle Emden."

Van de in totaal ruim 200 tentoongestelde Amerikaanse kunstwerken uit de periode 1945-nu zijn er ongeveer 60 uitgestald in het Drents Museum. De overige werken zijn te bezichtigen in Emden, ongeveer 120 kilometer verderop. Dat het Duits museum over een grotere collectie beschikt heeft alles te maken met de langere tijdspanne van de expositie aldaar: die loopt van 1965 tot heden. Om bezoekers warm te laten lopen voor de gehele tentoonstelling, vertonen beide musea ook enkele werken "van de ander," een soort teaser dus.

De thema's van de collectie in Assen zijn: mensen, stad, landschap, genre en stilleven. Zo waant de bezoeker zich het ene moment midden op Broadway, vanwege de billboards, de aankondiging van de opera Porgy and Bess en de afbeeldingen van de skyline en het drukke straatleven. Maar gaat hij een hoekje om, dan is daar plots de rust van het Amerikaanse platteland, ingetogen verbeeld door de schilder John W. Mccoy.

Weer een straatje verder is er ruimte voor de verstilde portretten van Raphael Soyer. In Fairfield Porter (1962) zien we drie leden van een gezin, geschilderd in vrolijke rood- en geeltinten, maar alle drie afwezig voor zich uit starend. In een ander mooi werk van Soyer (Café scene, uit 1940) zit een vrouw alleen aan houten tafeltje in een café, met voor zich een leeg glas en een pakje sigaretten. Ze staat symbool voor alle vrouwen die wachten op de terugkeer van hun mannen die vechten in de oorlog, vertelt Rens.

Opvallend is het meest recente werk van de tentoonstelling: The Lake in Central park: A Late Afternoon, van Stone Roberts uit 2017. De toeschouwer krijgt een bijna fotografische blik op de enorme mensenmassa die een middagje naar het park in New York gaat. Ook hier is eenieder op zichzelf gericht.

Intrigerend is verder het schilderij A Subway Experience van Robert Birmelin (1966). Als schimmen lopen een aantal mannen, gehaast en in zichzelf gekeerd, van het ene perron naar het andere. "De zorgen zijn van hun gezicht af te lezen," vertelt Rens.

Het prachtig geschilderde The Reader van John Koch (1955) toont een man van middelbare leeftijd, zittend aan een spaarzaam verlichte tafel en verscholen achter zijn krant. Slechts de kruin van zijn hoofd steekt erboven uit.

Op het, wederom bijna fotografische Amsterdam diner van Ralph Goings (1980) zien we een typerend Amerikaans beeld van een man "met een bouwvakkerdecolleté", die in een troosteloze eettent in zijn eentje een onbestemde maaltijd met ketchup wegwerkt. "Nee, de locatie is niet in Amsterdam, maar we vonden het wel leuk om dit hier te laten zien."

Zo geeft de expositie een divers, en niet per se vrolijk beeld van het naoorlogse Amerika en de tijd erna. En er is meer te zien dan alleen schilderkunst. Zo markeren enkele tijdlijnen met audio- en videofragmenten de belangrijkste Amerikaanse politieke en culturele gebeurtenissen, zoals De Koude Oorlog, de speech van Martin Luther King en de opkomst van Elvis Presley en Marilyn Monroe. "Kunst wordt beïnvloed door de periode waarin het ontstaat en is dus altijd een product van de maatschappij," expliceert Rens.

Een "straatje" verderop is een imponerend beeld te zien van een donkere vrouw in een omhelzing met haar dochter, die op een trapje staat om erbij te kunnen (John Ahearn, 1988). Apart is de blouse van echt marmer (Jud Nelson, 1985), veilig verscholen achter een glasplaat. Nog een opvallend attribuut: de Baked Potato van Claes Oldenburg (1966). "Dat alledaagse dingen worden verheven tot kunst is echt iets van die tijd. Dat is daarvoor nooit gebeurd."

Uiteraard mogen de popart van Andy Warhol (o.a. een pak Brillo) en het gedetailleerde cartoonwerk van Roy Liechtenstein niet ontbreken. En, heel fijn: de soundtrack bij de expositie is te beluisteren via een aantal koptelefoons aan de muur, en via een speciale Spotify-playlist.

Maar het pronkstuk in het Drents Museum is 'Morning Sun' van Edward Hopper uit 1952, dat een zeer prominente plek heeft gekregen op deze expositie. "Ja, daar zijn we heel erg blij mee. Ik zat toevallig in een bus die door New York reed toen ik hoorde dat we het schilderij zouden krijgen. Ik ben net niet door het plafond van de bus gesprongen," vertelt Rens lachend.

De vrouw die zittend op bed door een raam naar buiten staart, badend in het zonlicht en in gedachten verzonken, blijft intrigeren. "Je kunt er naar blijven kijken. Waar denkt die vrouw aan? En wie is zij? Er gebeurt niks en tegelijk heel veel." In die periode stond veelal de eigen vrouw van Hopper model voor zijn werk, maar ten tijde van 'Morning Sun' was zij een stuk ouder dan de vrouw op het schilderij.

Een aardig detail tenslotte: 'Morning Sun' werd vorig jaar door Kamagurka en Herr Seele nog verwerkt in een cartoon. In plaats van het invallende licht is het hoofd van Trump te zien."Dat zegt wel iets over het belang van dit werk. En ook over Trump ja."

Eerdere publicatie in het AD landelijk