De magie van de Matthäus Passion

Er is geen land ter wereld waar de Matthäus Passion zo vaak wordt uitgevoerd (en bezocht) als Nederland. Dirigent Willem Mengelberg was rond 1900 de eerste die kwam met een grootschalige, moderne uitvoering van Bachs interpretatie van het lijdensverhaal van Jezus. Aanvankelijk werd er nog geprotesteerd tegen zijn ‘eindeloos lange’ versie die ‘ongegeneerd emotioneel’ was. Maar de Matthäus Passion werd wel een jaarlijks terugkerende muzikale belevenis, waar steeds meer mensen warm voor liepen.

Tegenwoordig zijn er naar schatting jaarlijks zo’n 180 versies van de Matthäus Passion te zien en te horen, variërend van kleinschalige amateuruitvoeringen, meezingversies en moderne varianten tot majestueuze voorstellingen. Zelfs zanger/liedjesschrijver Jan Rot waagde zich in 2006 met het Residentie Bachkoor aan een interpretatie. Het werd een tangoversie. De EO zendt dit jaar een gekortwiekte variant van 1.5 uur uit (normaal duurt de Matthäus Passion ongeveer 2.5 uur). Voor de puristen een vorm van heiligschennis, andere liefhebbers vinden elke vorm van aandacht voor het stuk te prijzen.

De bekendste uitvoering is in de Grote Kerk in Naarden, waar BN’ers en politici hun gezicht laten zien. Maar ook in Utrecht zijn elk jaar prachtige uitvoeringen te zien. Een drietal Utrechtse kenners/liefhebbers laat hun licht schijnen over de magie van de Matthäus Passion.


Madeleine Ingen Housz, artistiek leider van Passieprojecten en organisator van de Matthäus Passion-Meezingconcerten in de Geertekerk:

‘De onbeschrijflijk mooie muziek van de Matthäus Passion ontstijgt het verhaal, dat van zichzelf al heel krachtig is. Als je een goed luisteraar bent, voltrekt zich een soort reiniging terwijl je daar zit. Je voelt je een beter mens worden. En we kijken allemaal even in de spiegel. Pilatus waste zijn handen in onschuld, maar doen we dat niet allemaal? Kijk bijvoorbeeld naar het milieu: er is een probleem, maar niemand vindt dat ie het fout doet. Zo blijft de Matthäus Passion ook altijd actueel.'

'Het verhaal past in onze protestants-christelijke traditie, maar veel liefhebbers hebben niks met het geloof. Paul Witteman is een bekend voorbeeld. In Nederland is de Matthäus Passion een jaarlijks nieuwsitem geworden. De media besteden er volop aandacht aan en jij schrijft er een artikel over. Het is het bekende sneeuwbaleffect. Historisch gezien kende Nederland altijd al veel oratoriumkoren die zich suf studeerden op dat stuk en daar al hun budget aan uitgaven. Met de jaren is de traditie van de Matthäus Passion alleen maar sterker geworden: er kwamen steeds meer uitvoeringen en het bezoek nam toe.'

'Mensen denken vaak dat het makkelijk is om mee te zingen. Ze hebben het al tien keer gehoord, dus dan zal het wel niet zo ingewikkeld zijn. Maar daar verkijken ze zich op. Ze hebben bijvoorbeeld niet door dat de tenor of bas een heel ander wijsje zingt. Maar toch, als je het eenmaal in je oor hebt is het niet het allermoeilijkste stuk. Er zijn tegenwoordig ook veel websites die je helpen bij het instuderen. En na twee of drie jaar meezingen krijg je de beloning! Mijn favoriete aria? Sehet, Jesus hat die hand. De tekst is heel troostrijk. En zoals de hobo’s om elkaar heen dansen, dat blaast me echt van mijn plaat.’

(gepland op 10 april in De Geertekerk, maar geannuleerd)


Johannes Leertouwer, violist/dirigent bij de Nieuwe Philharmonie Utrecht:

‘Het verhaal gaat dan wel over het lijden van Jezus, maar ook niet-kerkgangers kunnen bij de Matthäus Passion hun leven tegen het licht houden. En zinnige vragen stellen als: wat beteken ik voor de mensen om me heen? Of: zet ik me in voor dingen die het eigenbelang overstijgen? Ik denk dat de Matthäus Passion in Nederland zo veel wordt uitgevoerd en bezocht omdat een mensen bereid zijn zichzelf dit soort vragen te stellen. De schoonheid van de muziek – de mooiste ooit geschreven – biedt natuurlijk ook de mogelijkheid tot ontroering.'

'Een dirigent is niet nodig wat mij betreft. De laatste jaren leg ik de leiding bij het collectief, terwijl ik zelf viool speel. Elke zanger die opstaat voor een aria, is op dat moment de dirigent. Bach zelf was ook meer bandleider dan dirigent: hij bewoog zich een beetje door het gezelschap heen en vulde hier en daar iets aan. Het is dan ook onterecht om de kwaliteit van de uitvoering van de Matthäus Passion op te hangen aan een persoon.'

'Het mooiste deel vind ik het openingskoor. Zodra de eerste tonen worden ingezet, word je vastgepakt en door elkaar geschud. Zo raak je direct betrokken bij de dramatische gebeurtenissen. Ik ken geen muziek die vanaf het begin zo’n lichamelijke uitwerking op je heeft. En om in verbijstering te beluisteren: de aria Aus Liebe. Dat stuk zonder bas ontstijgt de aarde en zweeft ijl de lucht in.’

(gepland op 10 april in de Jacobikerk, maar geannuleerd)


Marlous Biermans, artistiek medewerker Bachvereniging:

‘Als negenjarige zong ik de Matthäus Passion al mee in een kinderkoor. Omdat het zo lang duurde, mochten de kinderen in de pauze weg. Maar ik wilde per se blijven. Ik was helemaal in de ban en had het gevoel dat er iets bijzonders gebeurde. Die eerste ervaring, en de afbeeldingen van de kruisafname van Rubens in het bijbehorende tekstboekje, hebben een grote rol gespeeld bij mijn liefde en fascinatie voor Bach.'

'Inmiddels heb ik de Matthäus Passion zo’n twintig keer gespeeld , hoewel ik het niet het mooiste stuk van Bach vind. Ik hou ook erg van de Hohe Messe, zijn cantates en van instrumentale stukken als de Brandenburgse Concerten. Maar de Matthäus Passion is ook schitterend – er zitten zoveel lagen in, elke keer word je weer geraakt door iets anders. De ene keer door een baslijn in een aria, dan weer door een sopraan of een evangelist die prachtig vertelt. Nederlanders zoeken rond kerkelijke feestdagen als Pasen naar zingeving. Dat is toch onze calvinistische inborst. In de passietijd gaan ze naar de Matthäus Passion voor verstilling en bezinning.'

'Het is in Nederland een soort hype geworden ja. Wat mijn favoriete gedeelte is, verschilt per keer. Erbarme dich is in de uitvoering van de Bachvereniging een van de mooie momenten, maar ik vind So ist mein jesuszon nun gefangen net zo prachtig. De sfeer is heel bijzonder omdat de bas is weggevallen. En ik hou erg van die schurende dissonanten en schrijnende stemmen. Het voelt heel verlaten. En dan komt opeens de inzet van het koor. Ik stel me zo voor dat mensen die het in Bachs tijd voor het eerst hoorden zich rot schrokken!’

(gepland op 1 april in TivoliVredenburg, maar geannuleerd)

Dit artikel was gepland voor de Uitagenda Utrecht, maar is niet gepubliceerd vanwege de corona-crisis.