Rockgod met gebreken

In de documentaire Zappa beperkt Alex Winter zich niet tot een lofzang op het exceptionele talent van componist en musicus Frank Zappa. ‘Ik wilde ook de negatieve kanten belichten.

De actualiteit in de VS moet voor de man die er nogal uitgesproken politieke opvattingen op nahield, en die meermaals poneerde president van de VS te willen worden, een creatieve goudmijn zijn geweest. Het gesprek met documentairemaker Alex Winter vindt plaats een dag na de bestorming van het Capitool.  ‘Ja, ook om die reden missen we Frank Zappa heel erg nu. Zijn overlijden op 52-jarige leeftijd was sowieso veel te vroeg,’ vertelt Winter via Zoom. ‘Zappa streed voor burgerrechten en democratische processen. Luid en duidelijk zou hij zijn ongenoegen kenbaar hebben gemaakt over Trump, zijn volgelingen en die ondemocratische gang van zaken. Compleet met een dikke middelvinger erbij haha.’

Het politieke engagement van Zappa was een belangrijke reden voor Winter -die ook een aantal politieke films maakte- om in 2015 aan te vangen met de docu. Het bevreemdde hem dat er niet eerder een diepgravende documentaire over zijn leven was gemaakt. ‘Zijn buitengewone leven geeft hier toch alle aanleiding toe.’ Winter groeide in de jaren 70 op met de muziek van Frank Zappa en karakteriseert hem nu als ‘cultureel icoon’. ‘Hij was natuurlijk een briljant muzikant en componist. Maar ook zijn humor sprak me erg aan, net als het feit dat hij fel ageerde tegen de hypocrisie in de maatschappij. Al die aspecten van hem boeiden me mateloos.’

Winter werd een groot Zappa-fan en -kenner. Tijdens het doorspitten van het enorme archief bleek hij toch nog verrast te kunnen worden: ‘Zijn politieke betrokkenheid was veel groter dan ik dacht. In die tijd mengden veel personen uit de cultuursector zich in politieke discussies, maar die deden dat veel oppervlakkiger dan Zappa.’ Fameus is een hoorzitting in de jaren 80 van de PMRC (Parents Music Resource Center), die beweerden dat de jeugd in de VS werd bezoedeld door de Amerikaanse platenindustrie omdat die seks, geweld en drugs propageerde. Zappa sprak daar als voorvechter van de muzikale vrijheid. Winter: ‘Ik heb die hele getuigenis teruggekeken en was erg onder de indruk van zijn deskundigheid en overredingskracht.’

Ten tijde van de Koude Oorlog visiteerde Zappa, zonder er veel ruchtbaarheid aan te geven, Praag en Moskou om zich te vergewissen van de gespannen politieke situatie op dat moment. De documentaire van Winter begint met een optreden in 1991 in Praag (de laatste show die werd opgenomen voor zijn dood in 1993), ter ere van het terugtrekken van de Russen uit Tsjechoslowakije in 1989. President Václav Havel was een van Zappa’s grootste fans en benoemde hem zelfs tot cultureel adviseur. Winter: ‘Dit soort contacten waren voor Zappa heel belangrijk. Het waren absoluut geen praatjes voor de bühne. In het archief trof ik uren met videobanden aan waarop hij met vrienden politieke discussies voert. En dat gebeurde met grote kennis van zaken.’

Het wekt verbazing inderdaad dat Zappa’s roerige leven nooit eerder tot een dergelijke veelomvattende documentaire is verwerkt. Zijn weduwe Gail Zappa wimpelde meerdere verzoeken om toegang tot het omvangrijke archief te krijgen af. Winter: ‘Ook ik heb mijn idee keurig gepitcht bij de rechtenhouder, Gail dus. Samen met de producer heb ik mijn ideeën over de film met haar besproken. Hoe zag ik het precies voor me? En wat zou ik weglaten? Eerlijk gezegd had ik niet veel te verliezen. Als Gail niet geïnteresseerd zou zijn, was ik ook tevreden naar huis gegaan. Een gesprek met haar was al veel waard voor mij. Maar onze plannen overtuigden haar en ze gaf ons toegang tot het archief. We werden bevriend en hebben daarna nog veel contact gehad, totdat ze zelf ook overleed eind 2015.’

Maar waarom lukte het Winter wel om toegang te krijgen tot het privédomein van de erven Zappa (meer dan 1000 uur aan optredens, interviews, privébeelden en animatiefilmpjes), en vele andere gegadigden niet? ‘Gail had eerdere films van mij gezien en wist dat ik erg geïnteresseerd was in politiek. Ook ik was een Zappa-fanaat, maar ik wilde geen standaard biopic maken die van album naar album springt. Het was mij te doen om de impact die Zappa had op zijn tijdsgewricht en andersom. Ik wilde de positieve kanten belichten, maar ook de negatieve. Zappa’s gebreken en interne contradicties wilde ik niet onbesproken laten.’ Met dit verhaal wist de regisseur Gail te overtuigen. ‘Ze zou nooit de rechten geven aan iemand die als doel had Zappa te portretteren als een rockgod.’

In Winters ruim twee uur durende documentaire komen veel aspecten van Zappa’s leven voorbij. Van zijn arme jeugd in Baltimore, (omdat hij astma had verhuisde het gezin voor frisse lucht naar Californië. Zappa is zijn hele leven blijven roken) met een vader die werkzaam was in een fabriek die gifgas produceerde voor de nazi’s (het gasmasker dat hij ter bescherming op zijn werk moest dragen hing bij het gezin in huis en figureert in vroege familiefilmpjes), zijn voorliefde als tiener voor scheikunde (met name explosies), de dissonante composities van Edgard Varèse die bij Zappa de liefde voor muziek opwekken (‘lelijke, angstaanjagende en duivelse muziek, precies wat ik zocht’), zijn fascinatie voor grappenmakers (‘mensen die het leven mooier maken’), de zelfgemaakte soundtracks voor nogal louche films, zijn voorliefde voor rhythm & blues resulterend in de samenwerking met Captain Beefheart, zijn eerste band The Ramblers waarin hij drumt, tot aan de eigengereide componist, gitarist en bandleider met een enorme werkethos (meer dan 60 albums) die de muziekwereld ontegenzeglijk heeft veranderd.

Wereldwijd zijn er vele fans van het werk van Zappa, maar waarom is Winter zo gefascineerd door hem? ‘Als kind zag ik hem optreden bij Saturday Night Live, en dat maakte erg veel indruk. Ik zag meteen dat hij een groot muzikant was. En zijn teksten waren grappig, slim en satirisch. In die tijd was ik ook een grote fan van Monty Python en hield ik erg van politieke en maatschappelijke satire.’ Voor Winter is Zappa veel meer dan alleen een rockmuzikant: ‘Toen ik volwassen werd, ben ik hem beter gaan begrijpen als componist. Al die verschillende genres, pop, rock, rhythm & blues, reggae, jazz, klassiek, gebruikte hij om zijn boodschap over te brengen. Op een gegeven moment zag ik geen verschil meer tussen zijn rock en de orkestrale muziek. Het kwam allemaal uit hetzelfde creatieve brein.’

Van een echte ontmoeting is het nooit gekomen. ‘Ik stond ooit een keer naast hem bij een concert van zijn zoon Dweezil. Maar toen had hij begrijpelijkerwijs alleen aandacht voor dat optreden. Zijn vier kinderen kwam ik nog wel eens tegen in Hollywood. Dochters Diva en Moon acteren, zijn zoon Ahmet is producer en Dweezil heeft de muziek gemaakt bij mijn film Bill & Ted. Er was dus alleen sprake van indirect contact.’

Een voorkeur uitspreken over een bepaalde periode van Zappa vindt Winter lastig. ‘Ik houd van al zijn werk. Albums als Hot Rats en Yellow Shark zijn totaal verschillend, maar ze zijn me allebei even lief. Zelfs zijn complexe werk op de synclavier, waarbij nogal wat doorgewinterde Zappa-fans zelfs afhaken, vind ik fantastisch. Zijn meest extreme dingen spreken me sowieso het meeste aan, zijn meer commerciële muziek vind ik minder interessant. Goed, als ik dan echt moet kiezen, ga ik voor zijn werk van eind jaren zestig en begin jaren zeventig. Ten tijde van zijn album Apostrophe beschikte hij over zijn beste band, met George Duke op keyboards en Ruth Underwood op percussie. Dat was buitengewoon goed.’

Zappa’s bijdrage aan de muziekgeschiedenis is volgens Winter nauwelijks te overschatten. ‘Om te beginnen was hij een voorloper op het gebied van vernieuwende opnametechnieken. Op zijn eerste album Freak Out! uit 1966 begon hij hier al mee. Tot aan zijn dood is hij blijven experimenteren bij het opnemen van zijn muziek. Ook was hij een van de eerste muzikanten met een eigen onafhankelijk platenlabel, dat hij leidde samen met zijn vrouw Gail. Tot op de dag van vandaag plukken artiesten de vruchten van zijn strijd tegen platenlabels. Het is voor een groot deel zijn verdienste geweest dat platencontracten meer aandacht besteden aan de bescherming van artiesten. En hij zag de digitale revolutie van mijlenver aankomen. Ook op dat gebied experimenteerde hij al heel vroeg.’

Zappa stond ook bekend om zijn bizarre humor. Die was sardonisch en niet zelden seksueel getint. Does humor belong in music? luidt een van zijn albumtitels. Winter: ‘Vrienden van mij die ook van zijn muziek houden, hebben vaak wel kritiek op zijn maffe teksten. Dat hoor je overigens vaker bij zijn fans. Voor mij is zijn humor onderdeel van de composities. Hij zag zijn muziek als instrument en daar hoorde zijn humor ook bij.  Zappa dacht niet: ‘Zo, nu ga ik eens een paar grappige zinnen in serieuze muziek gooien.’ Zoals Varèse een sirene gebruikte in zijn muziek, zo gebruikte Zappa de grappen. Het vormde een onderdeel van zijn compositorische agenda.’

Volgens Winter is er onderscheid te maken tussen Zappa’s humor in zijn muziek en in zijn dagelijkse leven. ‘Dat vind ik wel een interessant gegeven. De grappen in zijn teksten zijn vaak nogal weird en provocatief, vooral gericht op het effect. Zijn dagelijkse humor was veel scherper, geestiger en meer gericht op belangwekkende zaken.’

In de documentaire schroomt Winter niet om ook minder populaire kanten van Zappa voor het voetlicht te brengen. Zijn promiscue levenswandel komt aan de orde (Gail zegt hierover: ‘Dat was algemeen bekend. Ik ging er niet de conversatie met hem over aan. Hij deed wat hij deed, en ik ook’), net als de afstandelijkheid en koelheid tegenover zijn bandleden. Zo vertelt gitarist/saxofonist Ian Underwood van Zappa’s bekendste (en volgens vele zijn beste) begeleidingsband The Mothers of Invention dat Zappa lichamelijk contact zoveel mogelijk vermeed. Handen schudden deed de bandleider slechts bij hoge uitzondering, een arm om een schouder of iets dergelijks was helemaal uit den boze. Saxofonist Bunk Gardner zegt in de docu. ‘In vijf jaar tijd heeft hij mij een keer de hand geschud. ‘Goed gedaan,’ zei hij.’

Volgens Winter ligt het iets genuanceerder: ‘Je zou hem koud kunnen noemen, maar hij hield wel van zijn bandleden. Degenen die ik interviewde hadden soms serieuze problemen met hem, maar ze hielden ook van hem. Iedereen spreekt met veel respect over Zappa. Hij was erg gefocust op zijn werk en het eindresultaat, maar hij was zeker geen vreselijke bandleider. Zijn bandleden zagen de samenwerking als een waardevolle bijdrage aan hun artistieke ontwikkeling. Zappa was echt niet alleen een nemer, daar ben ik van overtuigd. Maar het zal soms best moeilijk werken met hem zijn geweest.’

Eerdere publicatie in VPRO Gids.