Geluiden die zich niet laten temmen

Sinds eind december 2019 is Vrije Geluiden niet meer te zien op de vertrouwde zondagochtend bij de VPRO. Wat veel mensen niet weten is dat Vrije Geluiden nog op allerlei fronten actief is: o.a. op radio, podcast, YouTube.

Terwijl de regen op het dak klettert, weerklinkt door de Nijverheid in Utrecht het geluid van een ijle trompet. In het ateliercomplex in het Werkspoorkwartier improviseren drummer Sun-Mi Hong en trompettist Alistair Payne met experimentele jazz. Een heftruck, een houten kist en een paar ladders vormen het opmerkelijke decor in de schaarsverlichte ruimte. Enkele camera- en geluidsmensen proberen het optreden van het duo zo goed mogelijk te vertalen naar beeld en geluid. Er vinden opnames plaats voor het VPRO- programma Vrije Geluiden Sessies.

Van 2001 tot het eind van 2019 was Vrije Geluiden wekelijks op de zondagochtend te zien bij de publieke omroep. De meest uiteenlopende muziek kwam aan bod, veelal van avontuurlijke snit. Variërend van klassiek, jazz en pop tot wereldmuziek. Sinds begin 2020 wordt het programma, in uitgeklede vorm, nog slechts uitgezonden op het betaalnet NPO Extra, onder de naam Vrije Geluiden Sessies. Voor elke aflevering wordt een nieuwe locatie gezocht.

De Zuid-Koreaanse vrouwelijke drummer Sun-Ni Hong trad eerder, met een andere band, al op bij Vrije Geluiden toen dat programma nog werd opgenomen in het iets chiquere TivoliVredenburg. Het is wel even wennen in deze toch ietwat rommelige ambiance, vertelt ze na afloop van het optreden. ‘Dit is beste een aparte omgeving ja. Maar als ik mijn ogen sluit en luister naar de regen op het dak raak ik in mijn eigen universum.’
De redacteur van Vrije Geluiden Sessies, Melchior Huurdeman, is al jarenlang betrokken bij het programma. Hij was al eindredacteur bij de voorganger Reiziger in Muziek en tot en met 2017 ook bij Vrije Geluiden op tv. Tussen 2009 en 2016 presenteerde hij het muziekprogramma. Hij is tevreden over de sessie van Sun-Mi Hong en Alistair Payne. ‘Heel bijzonder hoe de twee elkaar aftasten en spelen wat ze te binnen schiet. Die combinatie van drum en trompet zie je ook niet veel. En de brushes van de drumster passen heel goed bij het geluid van de regen.’

Het optreden van het Schots/Zuid-Koreaanse duo is het tweede van deze opnamedag in de Nijverheid. Eerder was er een concert van het Indiaas muziekgezelschap Indu Panday en de dag wordt afgesloten door de experimentele gitaarmuziek van Andy Moor & Yannis Kyriakides. Drie optredens die ook prima hadden gepast bij Vrije Geluiden oude stijl.

Net als veel vaste kijkers betreurt Huurdeman het dat dit programma van tv moest verdwijnen. ‘Met ons clubje dachten we: we hebben bij Vrije Geluiden niet voor niks dertig jaar iets opgebouwd. Er is een enorm archief en ook nog een YouTube kanaal met 120.000 abonnees. Vrije Geluiden is een naam geworden, ook in het buitenland. Het zou zonde zijn om dat allemaal op te geven.’ Hij vindt het ook belangrijk dat alle mensen die veel tijd en liefde in hun muziek stoppen, gehoord blijven. ‘Gelukkig heeft de VPRO een groot hart ontwikkeld voor dit programma.’

Vrije Geluiden Sessies worden uitgezonden via NPO Extra en is ook te zien op de website van het programma en op het YouTubekanaal. De opnames vinden plaats op uiteenlopende locaties in het land. Vandaag is het de beurt aan het Utrechtse ateliercomplex, volgende week maakt de filmploeg een tussenstop in Pension Homeland in Amsterdam. Huurdeman: ‘Ik vind het erg leuk om met een klein groepje dit programma te maken. Dus niet in een grote studio, met veel belichting en zo, maar kleinschalig.’

Een belangrijk onderdeel van Vrije Geluiden op tv waren de uitgebreide interviews met de artiesten. Die blijven bij de sessies achterwege. ‘We hebben niet de mensen, flexibiliteit en tijd om dat snel tussendoor te draaien. De muziek vormt nu het uitgangspunt,’ vertelt Huurdeman.

Cameraman Ramon de Boer ziet ook voordelen van deze variant van Vrije Geluiden. ‘Omdat er nu veel minder budget is, moet je op zo’n dag heel snel en creatief werken. Dat is een uitdaging. Zo filmen we nu met fotolenzen in plaats van cinemalenzen, dat geeft een mooi filmisch beeld met onscherpe achtergronden. Qua akoestiek en licht biedt deze omgeving echt nieuwe mogelijkheden’.

Een week later is de locatie Pension Homeland in Amsterdam. In het horecagedeelte speelt de nieuwe formatie van percussionist Yoran Vroom een virtuoze en opzwepende set. Door de grote ramen valt het laatste zonlicht van de dag mooi naar binnen. Producent Eva van Meerten: ‘Nu het restaurant dicht is vanwege corona kunnen we hier onze sessies opnemen. Voor muzikanten is het heel belangrijk dat er een podium blijft bestaan buiten het echte podium. En voor het publiek dat dit moois anders nooit te zien krijgt is het natuurlijk ook fijn.’

Ook zij vindt het jammer dat Vrije Geluiden niet meer op tv te zien is. ‘We hadden tussen de 60.000 en 150.000 kijkers per uitzending. Dat is toch twee keer de Arena vol, op een zondagochtend. Vrije Geluiden was het enige programma bij de publieke omroep dat dit soort muziek liet horen. Geen minuutje zoals DWWD, maar met echte aandacht voor de muzikanten.’

In de regiekamer bekijkt regisseur Reinier Bruijne de livebeelden van het optreden van Yoran Vroom. ‘We werken veel pragmatischer nu, het is een soort hit and run geworden. Alles is compact en simpel. Thuis monteer ik de opnames op mijn laptop, terwijl ik vroeger een hele dag met de editor bezig was met de postproductie.’ Bevalt deze manier van werken hem? ‘Ja, op een gegeven moment heb je alle hoekjes en gangetjes van TivoliVredenburg wel gezien. In de basis is dit okay, maar als het budget iets opgeschaald zou worden, zou dat wel fijn zijn.’

Dat Vrije Geluiden niet meer op tv te zien is, vindt hij geen goede zaak. ‘Het is vooral jammer dat je een netwerk van bijna dertig jaar om zeep helpt. De contacten met artiesten en impresariaten, de naam in het buitenland, etc. Dat gooi je toch beetje te grabbel zo. Op tv mis ik de verdieping en de duiding van bands zoals wij dat deden.’ Bruijne is content dat het programma op deze manier een doorstart kan maken. ‘Dat is heel waardevol ja. Alleen kunnen veel mensen die er op zondagochtend echt voor gingen zitten ons nu niet meer vinden.’

Aan welke criteria moet een band of artiest eigenlijk voldoen om in Vrije Geluiden te komen? Huurdeman: ‘Dat is een lastige vraag. Avontuur, waarachtigheid en kwaliteit zijn zaken waar we op letten. Het kan zijn dat de muzikant al naam heeft gemaakt, maar veel vaker is dat niet het geval. Uiteindelijk is het toch een kwestie van smaak. En onze eigen smaak is doorslaggevend. Op een gegeven moment kijk je elkaar aan en voel je: dit zit wel goed. Dan wordt er verder ook niet meer over gediscussieerd.’

Vrije Geluiden kent al een lange geschiedenis van zo’n dertig jaar. Toen het programma eind 2019 moest verdwijnen van de tv, volgden als afscheid nog enkele uitzendingen met een omvangrijke, en bonte compilatie van artiesten die in het programma hadden opgetreden. Hier zaten ook mooie opnames bij uit Reiziger in Muziek, van 1989-2001 de voorloper van Vrije Geluiden, en gepresenteerd door Han Reiziger.

Met veel kennis van zaken, en immer bevlogen kondigde de markante pianist, en tevens radiopresentator de meest uiteenlopende acts aan. Huurdeman was toentertijd eindredacteur bij Reiziger in Muziek. ‘Han Reiziger had een immense en oprechte liefde voor muziek en een hele brede smaak: van jazz, wereldmuziek tot klassiek. Het presenteren deed hij heel natuurlijk, zonder opsmuk en soms een beetje onhandig.’

Legendarisch was het gehannes met de platenspeler waarop Reiziger altijd een stukje muziek liet horen. ‘Die onhandigheid is later een soort gimmick geworden.’ De redactie van Reiziger in Muziek had een duidelijk ijkpunt bij het bepalen of een band geschikt was voor het programma. ‘Als Han bij de voorbereiding de tranen in zijn ogen kreeg tijdens het luisteren, wisten we dat het wel goed zat.’

Reiziger maakte al radioprogramma’s bij de VPRO voordat hij op tv verscheen. Veel luisteraars betreurden het dat hij die overstap maakte. ‘Je hebt natuurlijk een stem, en daar ben je jarenlang aan verknocht. De mensen vonden het jammer dat het geheimzinnige van hem af was toen hij op tv kwam. Je ziet dan toch hoe een stem eruit ziet,’ vertelt Huurdeman.

Toen Huurdeman later zelf Vrije Geluiden ging presenteren, kreeg hij nog meer bewondering voor Han Reiziger: ‘Ik zat er niet live, Han wel. Hij interviewde de artiesten ook in het Duits, Frans en Engels. Dat vond hij eng, maar hij deed het wel. Dat zie je niet veel meer nu.’

Het programma op de zondagochtend trok een vaste schare kijkers, maar viel niet bij iedereen in goede aarde. ‘Na een tien minuten durende compositie van een Griekse moderne componist, die vooral bestond uit gekras op de hoge snaren van de viool, schreef Jaap van Zweden een stukje in de Vara gids. De strekking was dat hij het te gek voor woorden vond dat zo’n stuk van 10 minuten op de Nederlandse tv te zien was. Dat is later nog helemaal goed gekomen hoor tussen ons haha.’

Vrije Geluiden zendt ook uit via de podcast en Radio 4. In de podcastserie De Componistenkamer onderzoekt Melchior Huurdeman hoe de componist anno nu zijn werk doet. Hoe ligt de componistenkamer er tegenwoordig bij? En wat speelt zich daar allemaal af? ‘Het gaat om de rituelen en de objecten in de werkkamer waar een componist inspiratie en kracht uithaalt. Ik kwam op dit idee toen ik jaren geleden sprak met Simeon ten Holt, op dat moment 80 jaar. Toen ik hem vroeg of hij nog componeerde, antwoordde hij: ‘Nee, sinds ik ben gestopt met roken niet meer. Ik was gewend om een shagje te draaien voordat ik begon met muziek schrijven. Het componeren lukte me niet zonder deze vaste gewoonte.’ Dit verhaal fascineerde mij, net als een gesprek met Louis Andriessen waarin hij vertelde dat hij elke dag een vast patroon had van werken, pauze en slapen, en dat zijn potloden altijd op een bepaalde manier op zijn bureau lagen.’

In de podcast Vrije Geluiden 2 Go neemt Iddo Havinga de luisteraar mee langs nieuwe releases, archiefvondsten, festivalhoogtepunten en concerttips uit de Nederlandse soul- en jazzwereld. ‘Deze podcast is niet alleen voor hardcore jazzfans. Ik draai ook hiphopmuziek met jazzakkoorden. Of andersom. En jazzmuziek in een klassieke bezetting van piano, akoestische bas en drum, waarbij de drum ritmes speelt die zijn geïnspireerd op elektronische muziek. Maar we doen ook hardcore jaren 50 jazz hoor. Een aflevering is gewijd aan drummer Han Bennink, die wordt geassocieerd met vrije improvisatie in de jaren 60. Ik vind het leuk om een aflevering erna de jonge generatie te laten terugkijken op deze tijd. Wat vinden zij ervan?’

Op NPO Radio 4 verkent Aad van Nieuwkerk elke zaterdag en zondag tussen 23.00 en 0.00 de grenzen van de klassieke muziek. ‘Overdag is er vooral mainstream klassieke muziek te horen op Radio 4, met een hoog herkenbaarheidsgehalte. Ik probeer in mijn uitzending iets avontuurlijker te programmeren. Met inachtneming van het tijdstip en de toegankelijkheid. Bij mij hoor je een Renaissancekoor tegenover experimenteel slagwerk. Het varieert van jazz en wereldmuziek tot klassieke muziek. Sun-Mi Hong en Alistair Payne die in Vrije Geluiden Sessies te zien waren? Ja hoor, die zouden prima passen in mijn uitzending. Niet het hele optreden, dat zou te heftig zijn, maar een stukje. En dan zou ik verwijzen naar de website of YouTube.'

Eerdere publicatie in VPRO Gids