Een explosief karakter

Frank Zappa staat niet alleen bekend als markant componist en muzikant. Hij was ook zeer politiek geëngageerd, zo toont de docu die Alex Winter over hem maakte, simpelweg ‘Zappa’ getiteld.

Meermaals overwoog Frank Zappa, al dan niet serieus bedoeld, om zich kandidaat te stellen als president. Maar het idee om vier jaar in het Witte Huis te moeten wonen, vervulde hem met afschuw. Voor filmmaker Alex Winter was Zappa's politieke betrokkenheid een belangrijke reden om deze documentaire te maken. ‘Dat waren geen praatjes voor de bühne. Hij sprak met grote kennis van zaken,’ vertelt Winter in een eerder interview met deze gids.

Het is dan ook niet toevallig dat de docu begint met een optreden in Praag uit 1991, ter gelegenheid van het vertrek van de Sovjettroepen twee jaar eerder. Zappa stond op goede voet met president Václav Havel van het toenmalige Tsjechoslowakije, die hem zelfs benoemde tot zijn cultureel adviseur. ‘Dit is het pas het begin van jullie nieuwe toekomst in dit land,’ zegt Zappa tegen het publiek. Die voorspelling bleek helaas niet van toepassing op de muzikant zelf. Het optreden in Praag is zijn laatste opgenomen show, voordat hij in 1993 veel te vroeg, op 53-jarige leeftijd, overleed aan prostaatkanker.

Winter was de eerste documentairemaker die toegang kreeg tot Zappa’s omvangrijke archief, dat bestond uit ruim 1000 uur aan optredens, interviews, privébeelden en animatiefilmpjes. De regisseur wist de weduwe van Frank Zappa, Gail, te overtuigen met de belofte dat hij een eerlijk beeld zou schetsen. ‘Zappa’s gebreken wilde ik niet onbesproken laten. Gail zou nooit de rechten geven aan iemand die als doel had Zappa te portretteren als een rockgod,’ vertelde Winter.

En dus is er in de docu ruim aandacht voor Zappa’s enorme arbeidsethos (hij maakte meer dan zestig albums), compositorische gaven, (sardonische) humor, muzikale veelzijdigheid, experimenteerdrift en autonomie (Zappa was een van de eerste artiesten met een eigen label). Maar er wordt niet voorbijgegaan aan zijn mindere trekjes, zoals zijn promiscue levenswandel en de afstandelijke, soms zelfs kille benadering van zijn bandleden.

Acht tot tien uur per dag repeteren op de hondsmoeilijke composities was geen uitzondering. Maar zijn bandleden bedanken, daar deed hij niet aan. Net zo min als een hand schudden. Een omhelzing was al helemaal ondenkbaar. En van het ene op het andere moment zet hij zijn voltallige begeleidingsband van The Mothers of Invention op straat. ‘Persoonlijk was hij niet betrokken bij zijn afgerichte aapjes’, zegt percussionist Ruth Underwood fijntjes. Even later spreekt ze toch ook haar enorme waardering uit voor haar leermeester.

Winter zegt hierover: ‘Je zou hem koud kunnen noemen, maar hij hield wel van zijn bandleden. Hij was erg gefocust op zijn werk en het eindresultaat, maar hij was zeker geen vreselijke bandleider. Maar het zal soms best moeilijk werken met hem zijn geweest.’

Minstens zo opmerkelijk zijn de verhalen uit Zappa’s jeugd. Zijn vader was werkzaam in een fabriek die gifgas produceerde (het gasmasker hing thuis aan de muur en figureert in nogal bizarre familiefilmpjes). Dit verklaart wellicht Zappa’s voorliefde voor explosies als hij nog kind is. Op zijn zesde leert hij buskruit maken en jaren later doet hij een poging om zijn middelbare school in de hens te steken. Ook zit hij een celstraf van een half jaar uit vanwege het maken van geluidsfragmenten bij een seksfilm.

En de muziek? Die wordt zeker niet vergeten. Van Zappa’s fascinatie voor de dissonante composities van Edgard Varèse (tot zijn 20e schreef Zappa orkestmuziek, voordat hij rocksongs schreef), zijn voorliefde voor rhythm & blues, resulterend in een samenwerking met Don van Vliet (Captain Beefheart), zijn maffe muziektheateruitvoeringen in het Garrick Theatre in New York met The Mothers of Invention, tot aan de eigengereide componist, gitarist en bandleider die de muziekwereld ontegenzeglijk heeft veranderd.

Voor Winter is Zappa veel meer dan alleen een rockmuzikant: ‘Toen ik volwassen werd, ben ik hem beter gaan begrijpen als componist. Op een gegeven moment zag ik geen verschil meer tussen zijn rock en de orkestrale muziek. Het kwam allemaal uit hetzelfde creatieve brein.’

Eerdere publicatie in VPRO Gids.